Naturarentzako azken notak (Asel Luzarraga)
Aspaldi daukat artikulu hau bueltaka, iaztik bai, gutxienez, orduan hasi bainintzen argiago ulertzen egun bizi duguna duela milaka urte hasitako gerra baten azken atala baino ez dela. Azken atala, oraina hori baita beti, azken atala; baina baita jokoan dugulako ezagutzen dugun giza historiaren azken atala geu izateko aukera ere. Horixe da, behintzat, batzuen ideia, lehen aldiz gizakiok gidatutako jauzi ebolutibo baten atari gisa saldu nahi digutena.
Hamaika dira buruan bueltaka ditudan ideiak, baina ez dut, Bakuninen antzera, artikulu xumea izan gura duena liburu bihurtu gura eta, beraz, ahalegin berezia egingo dut atarikoa laburtu eta harira heltzeko. Honen muina izan gura duenari helduko diot ahalik eta lasterren, berez duela milaka urte hasitako bide baten emaitza dialektiko logiko eta arrazionalean murgilduta baino ez baikaude. Seguruenik, historia luze horretan parte hartu dugun aktore nagusi zein bigarren, hirugarren edo laugarren mailakook inoiz gogoan izan ez duguna. Gure helburuak, norbanakoonak zein kolektiboak, maiz bilakatzen baitira kontra-helburu, Sartrek ondo azaldu zuen legez.
Iraultza patriarkala esango diodana zehazki noiz eta non hasi zen ez dakit ezagutzerik dagoen. Seguruenik hainbat hasiera historiko eta geografiko izan ditu, hainbat bide hartu ditu, eta hainbat modutan zabaldu da. Gure historia geografiko hurbilenari helduko diot, Europakoari, eta hor bai, gutxi gorabehera jakin daiteke gure kontinentean duela 6000 urte inguru hasi zirela, eta ez modu baketsuan, iraultza patriarkal horren ondorioak sentitzen, lehenengo olde indoeuroparrak ukatu eta ezkutatu zaigun jatorrizko kultura zabal eta harrigarria azpiratzen hasi ziren garaietan. Jatorrizko kultura horren azken aztarnatzat har daitezke gugana iritsitako hizkuntza -euskara- eta mitologiaren izenpean erdi ezabatu eta lausotutako sinesmenak, besteak beste. Harrezkero, horrek ekarri duen gerra batzuetan isil beste batzuetan odoltsu luzea gerra sinboliko bihurtu da sarritan, eta hala ulertu behar da, seguruenik, beste geografia eta errealitate kultural batean gaur egun Torah edo Itun Berria izenez zabaldu zen kondaira. Horretan sartzeak eta gure kultura europarraren bilakaeran horrek ekarritako ondorioak, gatazkak, sarraskiak… aletzeak luzeegi joko luke eta artikulu xume honen asmoak gaindituko lituzke. Hori sakonago ikertu gura duenak badauzka eskura Marija Gimbutas lituaniar jatorriko arkeologo apartaren obra ikaragarria (gazteleraz, Las Diosas vivientes liburuan daude haren teoria amaituenak), edo Guillermo Piqueroren lan sakonak, Mitologías salvajes eta En el vientre de Mari, bereziki. Zoritxarrez, badirudi John Zerzanek ez zuela haien berri izan, baina haren obra irakurtzea ere ez da alferrekoa. Aipatutakoak, ordea, oso lagungarriak dira gerra sinboliko horretan bere tokian jartzeko ETBk tai gabe zabaldu duen Baskoniaren historia bat propaganda historizida eta Alberto Santanaren manipulazio historikoa, besteak beste. Esan legez, gure kontinentean gure kultura ama-ardatzekoa duela 6000 pairatzen hasitako gerra ez baita inoiz guztiz amaitu. Haren azken garrek pizturik diraute. Zorionez, esan beharko.
Gure garaiotara iristeko salto handia egin behar denez, eta buruan aspaldi dudan kezka hobeto ulertze aldera, labur azalduko ditut iraultza patriarkala esan diodan horren ezaugarri nagusiak, hemen interesatzen zaidanera iristeko. Iraultza hark erabateko aldaketa ekarri zuen natura, gizakia eta kultura ulertzeko moduan. Sexuen edo, bestela esanda, ar eta eme energien, arteko orekan oinarritutako kultura baketsua deuseztatzeko -arkeologiak eta antropologiak halaxe erakusten baitute, modernitatearen mitoek asmatutako leizeetako gizon biolento eta bortxatzailea erabat gezurtatuz-, niretzat behintzat ilunak diren arrazoiengatik -bat baino gehiago izango zen, eta hura gertatu zen gizartearen barne dialektika ezagutu behar genuke hura ulertu ahal izateko-, lehen helburua emakumeek komunitateetan zuten itzala itzaltzea izan zen seguruenik, baina emakumearen itzal hori ezinbestean zegoen natura osoari lotuta. Iraultza patriarkalak, beraz, artasuna emetasunaren gainetik jartzeko bidean, gizakiaren eta naturaren arteko lotura higatzeari ekin behar izan zion, prozesu luze eta seguruenik tentsioz, kontraesanez eta joan-etorriz betean. Emakumearen itzala itzaltzeak eskatzen zuen, besteak beste, ilargiarekiko loturak moztea. Ilargia, hilabetea, hilekoa… Hamahiru ilbete, hamahiru hilabete, hamahiru ilargi, 28 eguneko zikloak, emakumearen zikloari lotuak, matematika kalkulu handirik gabe 364 egun ematen dituena urtean, nahiko zehatza eta berez zuzentzen zena, azken finean naturaren zikloei jarraitzea baino ez baitago gure egutegia benetan zehatza izan dadin. Ilbeteak, ilbeherak, ilberriak, ilgorak, solstizioak, ekinozioak… Erreferentzia seguruagorik behar da sortu gaituen planetaren ibilbideari jarraitzeko? Moseh ben Maimon XII. mendeko pentsalari judutarrak, Maimonides izenez ere ezagunak, bere Alderraien gidaria obran esplizituki azaltzen duenez, erlijioa naturatik askatzeko, naturaren gainetik kokatzeko, gizarte patriarkalak asmatutako jainkoa naturatik kanpo eta gainetik kokatzeko, hamahiru zenbaki sinbolikoa deabrutu behar zen, egutegia giza borondatearen pean jarri, gizakiok eta ilargia lotzen dituen haria moztu behar zen gurtza faltsuak borrokatzeko. Gero jantziko ziren benetako arrazoiak azalpen zientifikoz eta matematikoz, batere erraza gertatu ez zen ariketa.
Barandiaranek ikertu zuen legez, esan daiteke euskal sinesmenak -eta, beraz, garai bateko Europa osokoak- panteistak zirela -edo ateistak esatea litzateke zehatzagoa, indoeuroparrak iritsi artean sinbolikoki gurtzen ziren energia haiek Mari eta Sugaar gurean, nolabait esateko, ez baitziren jainko inondik inora, natura osoaren eta gizakiaren baitako bizi energiak baino-. Alegia, osotasuna zen natura, haren partaide bat gizakia. Gizakia ez zen naturan bizi, natura zen. Bizia errespetatzen eta gurtzen zen ororen gainetik -eta, biziak ezinbestekoa duen heinean, sexua ere bai, haragia, plazera, bizipoza, eta herioa biziaren atal gisa, ilberriari dagokiona, naturara eraldatuta itzultzeko garaia-. Olde indoeuroparren eskutik, ordea, beste ikuspegi bat nagusitu zen, eta kristautasunak eman zion formarik bukatuena. Torah juduan oinarritua, gizakiek lurra jasoko zuten oinordetzan, bere egingo zuten, natura otzanduko zuten, jainko patriarkalaren aintzarako. San Paulok eman zion azken kolpea, Michel Onfrayk zorrotz aztertu duenez: bere gorputz gaixoberarekiko higuina giza gorputzarekiko, haragiarekiko, gure biologiarekiko higuina bihurtu zen, doktrina katolikoaren oinarri bihurtuta. Haurrak ekartzeko sexua, beraz, onartu behar zen gaitza baino ez zen. Baina perfekzioa haurrak izateari eta, beraz, sexuari, haragiari, erabat uko egitean zetzan haren doktrinarentzat. Kontua ez da horrenbeste aldatu azken hamarkadotan.
Hasi zen fede kristaua gainbehera gure mendebaldean, ordea, baina ez bidea aldatzeko, naturarekiko gorrotoan sakontzeko baizik. Ilustrazioa deitu zaio horri, arrazoimenaren aroa. Utz dezagun pixkanaka unibertsoaz kanpoko jainkoa alde batera, ez dugu behar, benetako jainkoa geu baikara, gizakiok. Geu gara, gure trebetasunen eta adimen paregabearen bidez, natura garaitu eta geure patua nahierara diseinatzeko ahalmena dugunok. Harrezkero, kultura jarri zen aldarean, natura gainditzeko ez ezik, hura zuzentzeko tresna bihurtuta.
Saltoka noa, eta zuek beteko dituzue hutsuneak gura baduzue, iritsi baikara prozesu horren azken geltokira: emetasuna artasunaren pean jarrita, gizakia -gizaki arra eta gizaki eme gero eta artuagoa- espezie guztien gainetik goratuta, kulturak natura menderatuta, azken urratsean sartuta gaude: teknologiak biologia azpiratuko duen unean. Hori besterik ez da jende askok seguruenik entzun ere egin ez duen mendebaldeko kulturaren egungo gidaria, Teknozientzia erlijio berri bideragarri bihurtuko duena: Transhumanismoa. Zientziak berak ez baitu eskaintzen erlijio patriarkalek egindako agintzari nagusia, lilura handiena pizten duena: herioa biziaren parte onartu ez, eta hura ere garaitzea. Historiaren amaiera. Parresia. Horretarako, transzendentzia aginduko digun fedea behar da, eta horixe da batez ere Transhumanismoa.
Transhumanismoa pentsaera postmodernoaren gailurra da eta, postmodernismoan ohikoa den legez, iraultzaz, erradikaltasunez, feminismoz, ekologiaz berdintasunez, askatasunez… mozorrotutako aldarri anti-iraultzaile totalitario eta autoritarioa da. Proiektu tekno-kapitalistak agindutako paradisua. Azken iruzurra. Haren oinarria sinplea da, erlijioek behar duten legez, eta haren agintzariak eskura jarri behar digu kultura judeo-kristauak milaka urtez agindutako parresia. Baina ez irudimenezko mundu espiritual batean, ezpada honetan, Lur izeneko planeta materialean, orain eta bizi garen bitartean. Funtsean, Transhumanismoaren arabera gizakiaren agerpenarekin moztuta geratu zen eboluzioaren bidea. Natura okerrez beteta dago -hori “trans” aurrizki horri ezinbestean atxikitako kontzeptu giltzarria: natura okertu egiten da, zu, beharbada, naturaren emaitza okerra zara, baina lasai, teknologia dugu lagun naturak zugan egindako hutsa zuzentzeko…, zure poltsikoak ordain badezake eta bizi osorako ondorioak zeure gain hartzeko prest bazaude-, ez dago munduz kanpoko gidaririk, baina naturaren akatsak konpontzeko tresna daukagu guk: adimena. Are gehiago, laster gai izango gara frogatzeko naturak eman digun adimen biologiko hori gainditu ahal dugula, teknologia lagun: Adimen Artifiziala. Transhumanismoaren arabera, zientzia eta teknologia erabilita, gai izango gara gizakiak arrazionaltasunez diseinatzeko, hobetzeko gainditzeko. Gure kontzientzia, gure adimena, software baten pareko da -haien arabera, noski-. Gure gorputza makina baten pareko. Dagoeneko, makinek gure gorputzek baino hobeto egiten dituzte hainbat lan. Laster, adimen artifizialak gure adimen naturalak baino hobeto jardungo du. Eta gure garunak gordetzen duen guztia software baten eta gure gorputza bere periferikoak dituen hardware baten pareko direnez, zergatik ez irauli hori dena gure biologiaren ahuleziak ez dituen makina bikainago batera? Zergatik ez lortu, teknologia bitarte, betiereko bizitza? Hor gure parresia transhumanista.
Teoria hori zuloz beteta dago, eta ez da txikiena plan hori guztia aurrera eramateko planeta honek eskaintzen dizkigun baliabideak -energia eta mineralak, besteak beste- agortzeko zorian egotea. Gauden puntuan egonda, gehienez ere, gutxiengo hautatu batek izango ditu aukerak gizakiaren eta makinaren arteko nolabaiteko fusioa egin eta transgizaki bihurtzeko. Ez hasi kalkuluak egiten: zu ez zara haietako bat izango. Besteok…, hori baino ez gara izango: gizaki. Gure gaitasun eta ahalmen murritz eta ziztrinekin. Ez duzu luze pentsatu beharko konturatzeko zer toki beteko duten transgizakiek gizarte horretan, eta zein zuk eta biok. Horixe izango da, kasurik onenean, Donna Harawayren Ziborg manifestua ikaragarriak agindutako berdintasuna. Ondo zekien berak, eta aitortu ere hala aitortzen du liburuan, akats txiki hori berehala zuritzeko tona bat zabor postmodernoren azpian.
Honek denak etorkizun urruna eman dezake, edo zoro baten eldarnioa -bai, zoroen eldarnioak daude horren atzetik, baina ez naiz ni zoroa-, baina etxean daukagu, eta uste baino hurrago. Argi dago Netflix dela AEBko Alderdi Demokrataren propagandarako bozgorailua, eta Alderdi Demokrata dela gaur egun mundu osoaren gidaria -Alderdi Errepublikanoak ere bere eginkizuna betetzen du ezin hobeto; besteak beste, karikatura bihurtzea euren plan bikainetik kanpo geratzen den oro, funtsean biak ados badaude ere-. Beharbada, osasunarentzat komenigarri dena baino ordu gehiago eman behar dira Netflixen edukiei begira horretaz jabetzeko, baina hain zaila ere ez da. Azter ezazue, gogoa baduzue, zelan sartzen duten agenda transhumanista haren telesailetan, zein diskurtsori lotuta, eta seguruenik ez duzue alde handirik ikusiko gaur egun ETBk eskaintzen dizkigun edukiekin eta propaganda instituzionalarekin. Ez da zaila ikustea aspaldi erabaki dela ingelesa izango dela etorkizuneko denon hizkuntza, esaterako. Teknologia eta Zientzia -eta Transhumanismoa- ingelesez mintzo dira. Espainian futbola ere bai. Eta gurean zesta punta. Eta aurrerabide mota oro. Gero eta mozorro gutxiagorekin, portzierto. Baina aspaldi erabaki da, halaber, gure etorkizuna transhumanista dela. Ekarri azkar gogora azken bost urteotan euskaraz argitaratu den zientzia fikziozko literatura, eta aztertu zein liburu hauspotu diren eta zein ahanzturaren zakarrontzira bota. Norantz bideratu nahi izan duten gure intelektual gorenek zientziaz, teknologiaz eta etorkizunaz eman behar duten ikuspegia.
Aztertu zelan ari den bultzatzen adimen artifiziala. Zelan gure hizkuntzak ezin duen galdu etorkizunerako trena.
Eta txarrena da berriro egingo dugula topo Sartreren dialektika kabroiarekin. Azken finean, guk geuk gauzatzen dugu historia egunero. Guk bultzatzen dugu berak gu bultzatu beste. Guk dugu gure helburu kontra-helburu bihurtzeko arriskua. Neuk ere sarritan galdetzen diot neure buruari ea egunero bultzatzen dudan mundu-ikuspegiak ez ote duen erraztuko nik gura dudanaren kontrakoa. Ez da broma. Irtenbide bakarra baino ez dut: egiten eta pentsatzen dudana behin eta berriro berrikusi, eta neure buruarekin koherente izaten saiatu. Nire onena eman. Okertzen banaiz, ez dadila nire buruaren kontra jokatuz izan.
Gure harira itzulita, edonon ikusten da adimen artifizialarekiko lilura, eta jendea sutsu ari da harekin jolasten, noraino iritsi daitekeen ikertzen. Normala, bestalde: gizakion berezko ezaugarria da jakin-mina, eta gaur egun zer liluragarriagoa teknologiak noraino eroan gaitzakeen esploratzea baino. Teknologiak gure giza nartzisismoa elikatzen baitu eten gabe, haren borreroa izango dela konturatu barik, seguruenik.
Hala, adimen artifizialak artean eman dezakeenarekin esperimentatzen dugunean, sistemaren ardatzean kokatuta egiten dugu. Erronka zera da: ea makinak egindakoa eta gizakiak egindakoa bereizterik dagoen. Emaitzari begiratzen diogu, emaitzen kulturan kokatu baikaituzte. Bistatik galtzen dugu garrantzitsuena, ordea: prozesua. Gizaki egiten gaituena ez baita gure ekintzen emaitza, emaitza horietara eroaten gaituen bidea baino. Helmugarainoko bizipenak. Idazlea naiz ni, eta niretzat idaztea ez da nobela bikaina amaituta izatea, nobela hori pentsatzeko, idazteko, berarekin gozatzeko emandako urrats bakoitza baino. Hori da niretzat idazteak duen balioa. Aurkitzen ditudan zailtasunak, sormena borborka sentitzen dudan uneak, nire ingurukoekin literaturak sortutako zirrara horretaz partekatzen dudana… Aldatu ardatza makinari. Ez agindu honelako edo halako poema edo nobela idazteko; ez eskatu ez dakit zein margolariren estiloko honelako edo halako margolana egiteko, edo sinfonia bat sortzeko. Esaiozu: zeri buruz idatzi nahi zenuke? Zer kontatu nahi zenuke horri buruz? Zer eragin besteengan? Giza olerkari batek egina dirudien poema egin eta gero, galdeiozu: Zer eman dizu olerki hori idazteko prozesuak? Gozatu duzu? Zer atera duzu zure barnetik? Zer eman dizu hori idazteak? Zer eman gura izan diezu besteei? Beharbada, programatzaileak kristoren algoritmoa asmatu badu, gai izango da zerbait erantzuteko, giza sentimenduak imitatzeko. Azken finean, horretarako dauka eskura guk egunero oparitzen diogun trilioika datu. Guk oparitutako datu horiek kendu eta ezer ez baita adimen artifizial hori. Artifizialtasuna baino ez zaio geratuko, biluzik. Eta trilioika datu horiek izateak bere prezioa dauka, makinari bost axola diona, geuk ordaintzen duguna eta, batez ere, adimen artifizial horren onurez gozatzen ez dutenek: zerbitzariz betetako gelak, eten barik hoztu behar direnak, segundoro tonak eta tonak CO2 isurtzen planeta osoan, guk senti dezagun gure aurrean dugun makina hori pentsatzeko gai dela.
Baina agenda ez da hor amaitzen, eta hemen dator izugarriena: Transhumanismoaren agintzarien artean, kontzientzia izango duten adimen artifizialak agertzen dira. Sentitzeko gai izango direnak. Hiltzeko beldur izango diren makinak. Ez dirudi oso argi zer interes izan dezakeen horrek, baina berriro bueltatu behar dugu hasierako puntura: iraultza patriarkalera. Iraultza horrek, besteak beste, esklabotza ekarri zuelako. Hura izan zuen oinarri munduan zabaltzeko. Alegia, gizakia bera bere proiektu pertsonal gisa ez, eta tresnatzat hartzen duen kultura. Izan jainkoaren plana betetzeko, izan esklaboen jabeena. Abereak gizakien esanetara lehenago. Gizakiak abereen pare gero. Makinak gizakien pare jarri gura dituen ideologia orain. Alegia, gizakiok makinen pare jarri gura gaituena. Azken finean, makina bat gizakiok gizaki ustez egiten gaituen dena imitatzeko gai bada, zein da gizakion berezitasuna? Zein da biologiaren beharra? Zein da materia organiko biziaren pribilegioa? Emetasuna degradatu zen lehenago, harekin batera natura, gizakia bera degradatzeko azken atalaren atarikoan daude. Hasita dago bidea gizakiok maskoten pare jartzeko. Orain makina kontziente sentiberen eskubideen ordua dator. Gizakion deshumanizazioa.
Eta gure errealitate sozio-politikoan agenda hori nortzuek ezarriko diguten jakiteko, gure alderdi guztietako politikarien, gure hurrengo hauteskundeetako hautagaien profila baino ez duzue aztertu behar.
Etxean dugu Transhumanismoa, bai. Jakingo ahal dugu gizaki irauten!
[ Asel Luzarraga-k 2023ko azken egunean bere webgunean "plazaratutako" artikuloa ]